Efsane Nedir? Efsane Özellikleri ve Örnekler

25 Haziran 2023 Edebiyat Türkçe Edebiyat Türkçe

Efsane

Her toplumun kendine özgü; bazı olayları açıklayan ya da bir takım fikirler ortaya koyan; ne zaman ya da kim tarafından oluştuğu bilinmeyen; inanılarak dilden dile aktarılarak kuşaklar boyu aktarılarak gelen gerçek dışı pek çok hikayeleri bulunmaktadır. Dünyanın neresine giderseniz gidin, mutlaka o topluma ait; efsane adı verilen bu tür hikayelerle karşılaşabilirsiniz.

Efsane Nedir?

Efsane: Asırlar boyunca dilden dile, kulaktan kulağa aktarılarak günümüze kadar gelen ve yine aynı şekilde gelecek kuşaklara aktarılarak devam eden hayal gücüne dayalı üretilmiş, gerçek dışı hikayelere efsane denir. Hayal gücünün muhteşem bir şekilde kullanıldığı bu hikayeler genel olarak bir kişi, bir olay ya da kutsal kabul edilen bir mekan ile ilgili olabilmektedir.

Zamanımızda söylence, menkıbe, rivayet gibi isimler de alan, Farsça kökenli bir kelime olan efsaneler; Osmanlı döneminde rivayet ya da kıssa hikâyeler olarak adlandırılmaktaydı. İdeallerin korunması, geleneklerin korunması, kurallara sağladığı destek gibi toplu açısından önemli katkıları da göz ardı edilemeyen efsaneler; olaylara çözüm getirme, inanç ve hoşgörü gibi bir takım kavramların geliştirilmesinde de etkili fonksiyonlarla sahiptir.

Tarihi başlangıcı daha yazının icat edilmediği dönemlere kadar uzanan olağanüstü olayları ya da kişileri de anlatan efsaneler; ilk olarak sözlü olarak gündeme gelmiş zaman içinde yazılı kaynaklar da kullanılarak derlenmeye devam etmiştir.

Efsanenin Özellikleri

Efsaneler tarihi bir olay, bir şahıs ya da kutsal kabul edilen bir mekanı anlatan hikayelerdir.
Efsanelerin tarihi yazının daha bulunmadığı zamanlara kadar uzanabilmektedir.
Efsanelerin tam olarak ne aman ya da kim tarafından söylendiği belli değildir.
Efsaneler her ne kadar gerçek dışı, hayal gücüne dayanan hikayeler olsa da halk tarafından bir inandırıcılığa sahiptir. İnandırıcılık gücünü yitiren hikayeler, artık efsane olma özelliğini kaybederek yok olur gider
Efsanelerde hayal gücüne dayalı olağanüstü özellikler bulunmaktadır.
Efsanelerin genel özelliği halkın yaşam şekillerini, inançlarını ve hayata bakış açısını göstermektedir.
Efsanelerin milli özellikleri kapsamında barındırma yönü bulunmaktadır.
Gelenek, inanç gibi toplumsal gücü koruyan nitelikleri bulunmaktadır.
Sınırlayıcı nitelikleri bulunmamaktadır. Kısa olarak kulakta kulağa yayılır.
Basit sade bir anlatım özelliği bulunmaktadır. Anonim halk edebiyatının önemli bir parçasıdır.

Efsanelerin Oluşumu

Efsanelerin oluşumu; kökenlerine bağlı olarak farklı özellikler göstermektedir. Bazı fsanelerde birden fazla köken bulunabilmektedir. Efsane kökenleri:

Tarihi kaynaklar
Mitolojik Kaynaklar
Hayal gücüne bağlı fantastik kaynaklar
Dini Kaynaklar

Tarihi Kaynaklar

İz bırakan, insanları etkileyen tarihi olaylar; zaman içinde efsaneleşme özelliği taşıyabilmektedir. Tarihi efsanelerde halk yaşanan, kendilerini etkileyen tarihi bir olayı hayal gücünü kullanarak, kendi görmek ya da yaşamak istediği şekle dönüştürerek aman sürecinde değiştirebilmektedir.

Mitolojik Kaynaklar

Genellikle inanca dayalı mitolojik kaynakların kullanıldığı bu efsaneler; geçmiş tarih sürecinde meydana gelmiş olan gerçek ve gerçek dışı olayların hayal gücü de kullanılarak, anlatanın yorumuna bağlı olarak değişip birleşmesi ile oluşmuştur. Özellikle tabiat olayları ve cisimlerle ilgili efsanelerde mitolojik kaynaklardan oldukça fazla yararlanılır.

Hayal Gücüne Bağlı Fantastik Kaynaklar

Bilhassa yer isimleri ile ilgili olan efsanelerde hayal gücüne bağlı fantastik kaynaklar sıklıkla kullanılmaktadır. Bölgede bulunan bir kaya, bir ağaç kullanılarak bir efsane yaratılabilmektedir.

Dini Kaynaklar

Dini açıdan adı duyulan önemli kahramanlarla ilgili yaratılan efsaneler bu bölümde incelenmektedir. Bu efsanelerin inancı güçlendiren ve dine daha çok bağlayan özellikleri de bulunmaktadır.

Efsanelerin Toplumsal İşlevleri

Türbe, cami gibi gezilen, efsanelere konu olan pek çok yer çevrenizde mutlaka bulunmaktadır. Bu tarz yerlere yapılan ziyaret sırasında; gelenek haline gelmiş etrafında yedi kere dön, taşın içinden geç, mum yak, ip bağla dilek dile gibi bazı ritüel davranışlar bulunmaktadır. Efsaneler gelenek ve ananelerin korunmasına yardımcı olur.
Efsaneler hastaları, güçsüz ve zayıfların korunması gibi bir takım toplumsal davranışlara yön vermektedir.
Efsanelere konu olan yerler halk tarafından ayrı ve özel bir anlama sahip olur.
Efsanelerin tedavi edici yönler bulunmaktadır. Bazı kabirler, sular, göller mekanlar kutsal kabul edilir ve halk tarafından tedavi edici güce sahip olduğuna inanılır.
Efsanelerin koruyucu gücü bulunmaktadır. Örneğin efsanelere konu olan önemli bir kişinin yattığı türbe koruma altına alınır. Yıkılmaz, yeri değiştirilmez, hatta devlet tarafından izin verilmedikçe onarılmaz ya da tadilat yapılmaz.

Türk Edebiyatında Efsaneler

Ülkemizde neredeyse her yöreye ait pek çok efsane bulunmaktadır. Anadolu bölgesinde yer alan her hangi bir ile gittiğinizde derin bir göl, yaşlı bir ağaç, bir kaya parçası gibi birçok kaynakla ilgili yüzlerce efsane duyanız mümkün. Bu efsanelerden en çok bilinenlerden bazılarına örnek olarak yılanlı ada efsanesi, süt Kalesi efsanesi, şehitler kayası efsanesi, ağlayan kaya efsanesi, sarı kız efsanesi, Ağrı dağı efsanesi, Fırat efsanesi verilebilir.

Halide Edip Adıvar, Ömer Bedrettin Uşaklıgil, Faruk Nafız Çamlıbel, Ömer Seyfettin gibi Türk edebiyatı yazarlarımız bazı önemli efsanelerimizi derleyerek Türk edebiyatına yazılı olarak kazandırmıştır. Bu eserlere örnek olarak Sarı kız Mermerleri, Çoban çeşmesi, yalnız efe, ses duyan kız, Cehennem Dağı, Cennet Dağı’nı veremiz mümkün.