Düz Yazı Türleri:
Makale: Bilim, kültür sanat vb. konularda uzman kişiler tarafından yazılır.
Roman: Yaşanmış ya da yaşanması muhtemel olayların yer kişi ve zamana bağlı kalarak ayrıntılarıyla yazıldığı yazılardır. Batıra ilk roman örneklerini Rebalais ve Cervantes vermiştir.
Türk edebiyatında ilk çeviri roman örneği Yusuf Kamil Paşa’nın Fenelon adlı yazardan çevirdiği Telemak adlı eserdir.
İlk yerli roman Şemsettin Saminin Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat adlı eseridir.
Edebiyatımızda batılı tarzda ilk roman örneklerini Maive Siyah ve Aşk-ı Memnu ile Halit Ziya Uşaklıgil vermiştir.
Konularına Göre Roman çeşitleri:
Tarihi Roman: Türk edebiyatındaki ilk tarihi roman Namık Kemal Cezmi eseridir.
Töre Romanı: Adalet ve inanışlar üzerine.Edebiyatımızdaki ilk örneği olarak H.E. Adıvar’ın Sinekli Bakkal.
Tezli Roman: Bir düşünceyi savunmak, kanıtlamak için yazılır. Nabizade Nazım’ın Zehra eseri.
Psikolojik Roman: Mehmet Rauf Eylül ilk örneğidir.
Öykü: Bir olayın romana göre daha kısa zaman, daha az kişi, ve daha sınırlı bir yerde ayrıntılara fazla inilmeden anlatıldığı yazılardır.
İlk örneklerini: Boccacio “Decameron Öyküleri” ile vermiştir.
Tanzimatla birlikte edebiyatımızdaki ilk örneğini Ahmet Mithat Efendi Letaif-i Rivayet adlı eseriyle vermiştir.Ancak batılı anlamda ilk örneğini Samipaşazade Sezai Küçük Şeyler adlı eseriyle vermiştir.
Öykü iki türde incelenebilir:
Olay öyküsü: Klasik/ Maupassant Tarzı : Guy De Maupassant Serim Düğüm Çözüm vardır olaya dayalıdır.
Durum Öyküsü: Çehov kurucusudur. İlk temsilcisi bizde Memduh Şevket Esendal(Yerli Çehov) En güzel örneklerini ise Sait Faik Abasıyanık vermiştir.
Masal: Edebiyatımızda Eflatun Cem Güney Masal derleyen yazarımızdır. Alman Grimm kardeşler masal derlemeleriyle ünlüdür.
Tiyatro: Bizde İlk tiyatro Şinasi’nin Şair Evlenmesidir. Sahnelenen ilk tiyatro ise Namık Kemal’in Vatan Yahut Silistire adlı oyunudur.
Konularına Göre Tiyatro Türleri:
Trajedi: Seyircide korku, acıma duygularını harekete geçirmeyi amaçlar.
Soylulara yönelik bir tiyatro türüdür.
Kahramanlar soylu kişilerdir. 3 birlik kuralına uyulur (yer olay zaman)
Çirkin eylemler sahnede gösterilmez, dil seçkindir.
Komedi: Hayatın ve olayların gülünç yönleri gösterilerek insanların bunlardan ders alması amaçlanır.
Konular günlük hayattandır, kahramanlar sıradan insanlardır, dilde seçkinlik aranmaz, çirkin eylemler sahnelenir.
3 birlik kuralına uyulur, karakter, entrika, töre komedyası
Karakter komedyası: karşımıza cıkabilecek kişi aksaklıklarını yansıtır.(Moliere – Cimri)
Töre komedyası: Toplumun bozuk aksayan yönleri gülünç bir şekilde ele alınır( Şinasi – Şair Evlenmesi)
Entrika komedyası: Bir derinliği olmayan sırf güldürme amaçlı yazılan, şaşırtıcı öğelere yer veren türüdür.
Dram: Bu türde hayata dair her şey konu olabilir.
Konular tarihi ya da sıradan olabilir. Kahramanlar soylu ya da sıradan olabilir. 3 birlik 5 perde kuralı aranmaz.
Çirkin olaylar sahnelenir, dil serbest.
Shakespeare, Victor Hugo, bu türde önemli eserler vermiştir.
Not: Feeri: Peri cin masallarına dayalı oyunlar
Melodram: Müzikli acıklı oyunlar
Tirad: Oyun esnasında oyuncunun yüksek sesle konuşması
Geleneksel Türk Tiyatrosu:
Türk edebiyatında batılı anlamda ilk tiyatro Şair Evlenmesi ile başlar.Ondan öncesinde gelenekselleşmiş türleri bulunur.
Karagöz(Gölge Oyunu):
Karagöz : Halktan bir insan.
Hacivat okumuş, kültürlü. Atışıp duruyorlar.
Kahramanlar: Beberuhi, Tuzsuz Deli Bekir, Rum, Laz vb tipler.
Orta Oyunu:
Seyircilerle çevrili bir alanda herhangi bir metne bağlı kalınmadan oynanan oyundur.
Kavuklu: Halkı temsil eder ( Karagöz gibi )
Pişekar :Şehirli, Okuyan Sınıfı, (Hacivat gibi) Balama Frenk oyuncu tiplerindendir. Zenne kadın oyuncudur.
Meddah: Meddah tek kişilik bir gösteridir. Jest ve mimikleriyle anlatır oyunu. Baston ve mendil aksesuarlarıdır.
Köy Seyirlik Oyunları: Köylerde kahvelerde oynanan oyunlardır.
Öğretici Türler:-
-Kişisel Hayatı Konu Edinen Türler:
Mektup: Edebiyatımızdaki ilk edebi mektup örneği Fuzuli’nin şikayetnamesidir.
Mektuplardan başka türlerde de yararlanılabilir, ör: Halide Edip Adıvar’ın Handan adlı romanı mektuplardan oluşmştr.
Günlük: Daha çok içini dökme amacı taşıyan, günü gününe yazılan yazılardır. Eskiden bunlara Rüzname denirdi.
Dünya edebiyatında Andre Gide günlükleriyle tanınır.
Edebiyatımızda Nurullah Ataç, Oktay Akbal, Suut Kemal Yetkin’in günlükleri kitap olarak yayınlanmıştır.
Anı: Ünlü Kişilerin ya da alanında tanınmış kişilerin tanık oldukları olayları anlatıkları yazılara anı denir. Yazar bu yazılarında duygusallıktan uzak durur. Tarih içinde önemli kaynak sayılabilirler.
Otobiyografi: Öz yaşam öyküsüdür. Ünlü kişi, yazarların hayatlarını anlattıkları eserlerdir.Kendisiyle ilgili olmayan olaylara yer vermezler.
Divan edebiyatında sanatçıların hayatlarını anlatan bu tür yazılara “Tezkire” denir. İlk tezkire sahibi şairimiz Ali Şir Nevai – Mecalüsün Nefais ( Nefis Meclis) adlı eseriyle.
Gezi: Bir yazarın gezip gördüğü doğal tarihi güzellikleri anlattığı yazılardır.
Edebiyatımızdaki ilk gezi yazısı örneği Seyd Ali Reis – Miratül Memalik En önemli gezi yazısı örneği ise Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sidir.
Bazı Gezi yazıları ve yazarları:
Avrupa’da Bir Cevelan yazarı Ahmet Mithat Efendi
Frankfurt Seyahatnamesi yazarı Ahmet Haşim
Hac Yolunda Cenap Şehabettin
Anadolu Notları yazarı Reşat Nuri Güntekin
Denizaşırı, Tuna Kıyıları, Falih Rıfkı Atay
Monografi: Ünlü bir kimsenin bir eserine yönelik, ya da başarılarına, kişiliğine yönelik yazılmış yazılardır.
Bibliyogafi: Kitaplar hakkında bilgi veren eserlerdir. Cilt sayısı türü yazarı vs vs. ( Kaynakça )
Gazete Çevresinde Oluşan Edebi Türler:
Makale: Bir konudaki düşüncelerin deliller ileri sürerek kanıtlamaya çalışıldığı türlerdir.
Esas olan bir düşüncenin savunulmasıdır.İlk örneği Tercümanı Ahval gazetesinde yayınlanan Şinasi’nin Tercümanı Ahval Mukaddimesi’dir.
Deneme: Herhangi bir konu ile ilgili yazarın tamamen kendi görüşlerini belirttiği yazı türüdür. Yazar burada kendisiyle konuşuyormuş gibi yazar. Dil anlaşılır, sadedir.
En önemli ismi Monteigne’dir (Denemeler)
Türk edebiyatında Nurullah Ataç, A.Haşim, S. Eyüboğlu, Suut Kemal Yetkin deneme türünde önemli eserler vermişlerdir.
Ahmet Haşim’in Bize Göre ve Gurabahane-i Laklakan ilk denemeler olarak kabul edilir.
Eleştiri( Tenkit ) Bir sanatçının bir eserinin iyi ya da kötü yönleriyle ele alınmasıdır.
Öznel Eleştiri: Kendi öznel değerlerine göre yapılan.
Nesnel Eleştiri: Belirli standartlara göre yapılan eleştiridir.
Dünya edebiyatında öncüleri: Antole France, Boilau, Saint Beueve, Hippolyte Taine
Bizde N. Ataç, Hüseyin Cahit Yalçın, Cenap Şehabettin, Ali Canip Yöntem, Mehmet Kaplan, Cemil Meriç…
Fıkra: Güncel olayların ve ülke sorunlarının gazete ya da dergi sütunlarında ele alındığı kısa yazılara denir. Her konu derinliğe inilmeden ele alınabilir.İlk Fıkra Örneği Ahmet Rasim’in Muharrir Bu Ya yazısıdır.
Röportaj: Gazetecilerin bir kurumu ya da bir yeri ziyaret ederek o yerin özelliklerini kaleme aldıkları yazılardır.
İlk Röportaj örneği: Ziya Paşa’nın Rüya yazısıdır.
Sohbet(Söyleşi): Yazarın kendi fikirlerini okuyucu ile karşı karşıyaymış gibi yazıkları eserlere denir. Fıkra gibi dergi ve gazete yazısıdır. Düşünce kanıtlama amacı taşımaz. Ahmet Rasim, Nurullah Ataç, Şevket Rado söyleşi yazarlarımızdandır.
Kendi derlememdir. ( F.TOPRAK)