Edebiyat dersinde edebiyat sanatında yer alan metin türlerinden deneme hakkında bilgilendirme yazımızda denemenin ne olduğunu, denemenin en önemli örneklerini, denemenin özelliklerini, deneme hakkında bilinmesi gerekenleri açıkladık.
Deneme
Üslup olarak birçok yazım türüne benzer yönleri olmasına bağlı olarak, en zor yazım şekillerinden biri olan denemeler; yazar denemelerinde herhangi bir düşünceyi kanıtlama yoluna gitmeyerek samimi bir şekilde düşüncelerini ifade eder.
Deneme yazıları konusunda en önemli yazarların başında gelen Montaigne tarafından yazılan “ Denemeler” dünya edebiyatında önemli bir yer edinmiştir. Samimi ve rahat bir anlatım tarzı bulunan denemelerde; herhangi bir şekilde kanıt ya da ispat kaygısı bulunmayan doğal bir üslup söz konusu olmaktadır.
Avrupa edebiyatına denemeler Fransız yazar Montaine ile girmiştir. Türk edebiyatında ise her ne kadar ilk deneme örnekleri Serveti Fünun dönemine rastlasa da; Cumhuriyet dönemine kadar deneme konusunda başarılı eserler ortaya konulamamıştır.
Deneme Nedir?
Deneme: Yazarın duygularını düşünlerini, kesin hükümlere varmaksızın samimi bir dil kullanarak okuyucularıyla paylaştığı yazılara deneme denir.
Nesir tarzının bir türü olan deneme serbest düşüncenin ifade edildiği; yazar tarafından gözlemlenen ya da yaşanan bir durumun, olgunun, olayın, izlemiş olduğu objeler kullanılarak herhangi bir plana bağlı kalmaksızın; delillerle kanıtlamaya gerek duymadan, hüküm vermeksizin; tamamen kişisel düşüncelerini kullanarak serbest bir şekilde yazıya geçirdiği birkaç sayfayı geçmeyen kısa metinlerdir.
Deneme yazıları, fikir yazıları olmadığı için herhangi bir düşüne ya da kanıyı ispatlamaz. Yazarın kendi düşünce ve duygularını herhangi bir teze dayanmadan belirttiği yazılardır. Deneme yazıları yazılırken her ne kadar konu ayrımı yapılmayıp, yazar tarafından özgün olarak seçim yapılsa da; genel olarak toplumu ve ulusu ilgilendirmekte olan; töre, aşk, ölüm, doğum, sanat, felsefe, ahlak, din, bilim gibi evrensel ve kalıcı, kişisel konular, iç hesaplaşmalar, soyut kavramlar tercih edilmektedir.
Deneme yazıları kendi içinde çeşitlere ayrılır:
- Dikkat ve kişisel duyarlılık konularında yazılan deneme yazıları
- Felsefi ya da sosyal konularda bireysel düşünceye yönelten deneme yazıları
- Eleştirel ve öğretici deneme yazıları
Derin düşünceler yerine yazarın kendisi dışında bulunan nesnelerle herhangi bir konuda hayali ya da gerçek bir üslup kullanarak girdiği diyaloglar olan deneme yazılarının özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz:
Denemenin Özellikleri
- Deneme yazılarında yazar; yazdığı konu hakkında herhangi bir şekilde ispat ya da kanıtlama zorunluluğu olmaksızın tamamen kendi düşüncelerini ifade eder.
- Yazar iletmek istediği fikri samimi bir dil kullanarak bilimsellikten uzak basit bir şekilde anlatır.
- İnsanların ilgisini çekebilecek her obje ya da olay deneme yazıları konusu olabilecek niteliğe sahip olmaktadır.
- Deneme yazılarında herhangi bir sonuca ulama zorunluluğu bulunmamaktadır.
- Deneme yazarının genişi bir kültürel yapıya, geniş bir düşünce ufkuna ve bilgi birikimine sahip olması gerekir. Bunun yanında deneme yazarlarının uzman bir edebiyat ya da dilbilgisine sahip olasına gerek yoktur.
- Denem yazılarında üslup genel olarak yazarın kendisiyle ya da karşısındaki ile konuşması şeklindedir.
- Bir iki sayfayı geçmeyen kısa yazılardır.
- Tamamen yazarın kendi kişisel tezini ya da kendi düşüncelerini kapsaya bir konuya sahiptir.
- Birkaç gün sonra unutulan günübirlik yazılardır.
- Dil estetik bir yapıya sahiptir. Derin ve ağırlıklı felsefi anlatımlara denemelerde yer verilmez.
- Denemelerde amaç yazılan yazarın yazdığı konu hakkında okuyucularını ikna etmesi değil; tam tersi yazıyı okuyan okuyucunun konu hakkında düşünmesini sağlamaktır.
Türk edebiyatında deneme yazıları genellikle hikayeci, romancı ya da şair olarak ön plana çıkan yazarlar tarafından yazılmaktadır. Türk edebiyatında yazılan ilk deneme yazılarının toplandığı kitaplara aşağıdaki örnekleri verebiliriz:
Türk Edebiyatı Deneme Örnekleri
- Bize Göre ( Ahmet Haşim 1928)
- Gurebahanei Laklakları ( Ahmet Haşim 1928)
- Eşkalİ Zaman ( Ahmet Rasim 1918 )
- Takvimden Yapraklar ( Mahmut Sadık 1912 )
- Bir Avuç Saçma ( Refik Halit Karay 1939)
- Bir İçim Su ( Refik Halit Karay 1931)
- İlk Adım ( Refik Halit Karay 1941)
- Üç Nesil Hayat ( Refik Halit Karay 1943)
- Makyajlı Kadın ( Refik Halit Karay 1943)
- Tanrıya Şikâyet ( Refik Halit Karay 1944)
- Eski Saat ( Falih Rıfkı Atay 1933)
- Niçin Kurtulmak ( Falih Rıfkı Atay 1953)
- Çile ( Falih Rıfkı Atay 1955)
- İnanç ( Falih Rıfkı Atay 1965)
- Pazar Konuşmaları ( Falih Rıfkı Atay 1966)
- Kurtuluş ( Falih Rıfkı Atay 1966)
- Bayrak (Falih Rıfkı Atay 1970)
- Nurullah Ataç Karalama Defteri