8. sınıf Türkçe dersi konulardan fiilde çatı için hazırladığımız konu anlatımı.
Fiilde Çatı
Fillerin özne ve nesne alıp almamaları yönüyle incelenmesine denir.
Kardeşimin güzel bir kalemi vardı. (Çatı aranmaz.)
A. Öznelerine Göre Fiiller
1. Etken fiiller
İşi yapan gerçek bir öznenin olduğu fiillere denir.
Örnek:
- Abuzer bu konuyu iyice anladı.
- Ömer’le her gün oraya giderdi.
- Ali sabaha kadar uyumadı.
Uyumadı fiili , öznesine göre etken fiildir. - Serkan programı hazırlamış.
Hazırlamış fiili , öznesine göre etken fiildir. - Bu soruyu çok iyi anladılar.
Anladılar fiilini yapan bellidir, öznesi gizlidir. Öznesine göre etken fiildir.
2. Edilgen fiiller
Öznesi “sözde özne” olan fiiller edilgen fiillerdir. Edilgen fiillerin yüklemi her zaman –n ve –l eklerini almalıdır. Eylemi yapan belli değildir. Eylem başkası tarafından yapılmıştır.
Örnek:
- Eşyalar eve taşınmış. (Başkası tarafından taşınmış.)
- Eski evin camları kırılmış. (Başkası tarafından kırılmış.)
- Cümlenin öğeleri konusu anlatılacak.
- Derste öykü yazılacak.
- Şairlerin en güzel şiirleri okundu.
- Bu güzel haber tez zamanda duyulmalı.
- Duvarlar maviye boyansın
- Biberler ipe dizildi.
- Bozulan yemek çöpe atıldı.
- Kapı biraz sonra açıldı.
- Mektuplar postaneye verildi.
3. Dönüşlü fiiller
Yüklemde bildirilen işi yapan özne, aynı zamanda yapılan işten etkileniyorsa bu durumdaki fiil dönüşlü çatılıdır.
Fiil kök ve gövdesine getirilen –n ve –l ekleriyle dönüşlü çatılı fiiller yapılır.
Örnek:
- Ali maçtan sonra yıkandı. (Yıkayan da yıkanan da Ali.)
- Ablam düğüne gitmeden süslendi.
- Bu sözler üzerine birden öne atıldı.
- Teyzem düğün için hazırlandı.
- Söylenenlere çok kırıldı.
- İki sene önce Aydın’a taşındı.
- O, sınavdan sonra çok sevindi.
- Çocuk annesine sarıldı.
- Dövündü, üzüldü,bakındı, tarandı, kaşındı vb.
4. İşteş fiiller
Fiil tabanına “–ş, -ış, -iş, -uş, -üş, -leş” eklerinin getirilmesiyle oluşturulur. İşteş fiillerde bir işin birden çok özne tarafından birlikte ya da karşılıklı olarak yapıldıkları anlamı vardır.
Örnek:
Ağaçtaki kuş uçtu. / Ağaçtaki kuşlar uçuştu.
Birlikte Yapılma:
- Güvercinler suya üşüşmüştü.
- Seyirciler bu olaya gülüştü.
- Çocuklar eve doğru koşuştu.
- Yağmur yağınca herkes kaçıştı.
Karşılıklı Yapılma:
- Apartman görevlisiyle tartışmış.
- Yıllardır haberleşmedik.
- İki ülke sonunda anlaştı.
- Bu konuyu aramızda tartışalım.
- Otelin müdürüyle dün görüştüm.
- Onunla boş yere atışmışlar.
- Yarın kütüphanede buluşalım.
B. Nesnelerine Göre Fiiller
1. Geçişli fiiller
Nesne alabilen fiillere “Geçişli Fiiller” denir.
Yüklem “ne, neyi, kimi” sorularına cevap verir. Fiilin önüne “onu” kelimesini koyarak bulabiliriz.
Örnek:
- Aramak (Onu aramak, olur)
- Biçmek , bulmak, sormak, anlatmamak…
- Çocuklar vazoyu kırmış.
- Akşam güzel bir belgesel seyrettik.
- Murat’ı geziye çağırdık.
- Bütün şiirlerini bu kitapta toplamış.
- Anneme onu çok sevdiğimi söyledim.
Akşama kadar bekledim.
– (Yukarıdaki cümlede nesne olmadığı halde fiil geçişlidir.)
Örnek:
Her gün kitap okurum. Bu filmi daha önce seyrettim.
2. Geçişsiz fiiller
Nesne almayan fiillere “Geçişsiz Fiiller” denir.
Yüklem “ne, neyi kimi” sorularına cevap vermez. uyumak (onu uyumak, olmaz) acımak, kalmak, yetişmek susmak, yatmak…
Örnek:
- Bu söze sınıftakilerin hepsi gülmüştü.
- Ağaçların yaprakları sarardı.
- Çocuk erkenden uyudu.
- Haberi alınca çok üzüldük.
- İki saat kadar dinlendiler.
- Bütün gün yattı, artık kalksın.
3. Oldurgan fiiller
Geçişsiz fiillerin “-r, -t, -dır” ekleriyle geçişli duruma getirilmesidir.
Örnek:
Geçişsiz → Geçişli (Oldurgan)
- Durmak – durdurmak
- Gülmek – güldürmek
- Susmak – susturmak
- Ağlamak – ağlatmak
- Uçmak – uçurmak
- Pişmek – pişirmek
- Uyumak – uyutmak
- Çıkmak – çıkarmak
Anlattığı fıkralara herkes güldü. (Geçişsiz)
Anlattığı fıkra ile herkesi güldürdü. (Oldurgan)
Çocuk zor da olsa uyudu. (Geçişsiz)
Çocuğu zor da olsa uyuttu. (Oldurgan)
Sınıftaki herkesi susturdu.
4. Ettirgen fiiller
Geçişli bir fiilin “-r, -t, -dır” eklerinden birini alarak geçişlilik derecesinin artırılmasıdır.
Bu fiillerde işi başkasına yaptırma anlamı vardır.
Örnek:
- Evin kapısını kırdırdı.
- Eşyaları onlara taşıttı.
- Son gün çocuklara şiir okuttu.
- Yeni gelen gruba çevreyi gezdirdi.
- Okula gitmeden önce çocuğa şurup içireceksin.