Sözcüklerin (kelimelerin), en küçük anlamlı birimine kök denir. Bir kelimeyi köküne ayırırken kök ile kelime arasında bağlantı olmasına dikkat etmeliyiz.
Örnek: Balık kelimesinin incelediğimiz zaman. İlk bakışta aklımıza kelimenin kökü olarak bal gelebilir. Fakat bal ile balık arasında herhangi bir anlam ilişkisi YOKTUR. O yüzden balık kelimesinin kökü balık olacaktır.
Çeşitli kelimelerin köklerini bulalım:
Kitapçı => Bu kelimenin en küçük anlamlı birimi kitap olacaktır. Bu yüzden kök kitap diyoruz.
Gidiyorum => Kelimeyi incelediğimizde en küçük anlamlı birimin git olduğunu göreceğiz. Dolayısıyla bu kelimenin kökü “git” köküdür.
Ağladığında => Kelimeyi incelediğimizde kelimeyle bağlantılı en küçük anlamlı birimin Ağla- kökü olduğunu göreceğiz. Dolayısıyla kök ağla‘dır.
Bir kelimenin kökünün türü nedir? Bir sözcüğün kökünün türünü nasıl bulabilirim?
Sözcük Kök Çeşitleri (Kök Türleri)
Dilimizde, yani Türkçede bir sözcüğün kökünün türü (çeşidi) ya isimdir ya da fiildir.
Bu durumda kökler:
- İsim Kökleri
- Fiil Kökleri
olmak üzere ikiye ayrılır. Şimdi bunları inceleyelim:
- İsim Kökleri:
Bu sözcüklerin kökü isimdir. Örneklerle incelersek daha kalıcı olacaktır:,
Çocuk elindeki tepsiyi köşeye bıraktı.
Yukarıdaki cümleyi oluşturan sözcükler içinde kökünün türü isim olanları bulalım:
Çocuk: Kelime kök halindedir. Çocuk sözcüğü sonuna -mak -mek getiremediğimiz için isimdir.
NOT: Bir sözcüğün, kökün isim ya da fiil olup olmadığını öğrenmek için sonuna -mak -mek getiririz. Anlamlı oluyorsa fiil olmuyorsa isimdir.
Elindeki kelimesinin kökü, el’dir. el-mek olmadığı için el isim köküdür.
Tepsiyi kelimesinin kökü, tepsi’dir. tepsi-mek olmadığı için, tepsi isim köküdür.
Köşeye kelimesinin kökü, köşe’dir. köşe-mek olmadığı için, köşe isim köküdür.
2. Fiil kökleri:
Anlamsal olarak baktığımızda hareket, iş, oluş, durum bildiren sözcükler, köklere fiil denir. Pratik olarak sonuna -mak -mek getirebildiğimiz köklere fiil kökleri denir.
Örnekler: Bilgili, sevinç, ağlıyordu, gülünce, bakıcı, dalgıç…
Yukarıdaki sözcükleri incelediğimizde hepsinin kökü fiildir. Hepsinin sonuna -mak, -mek getirebiliyoruz.
UYARI: Yazılışları aynı olmasına rağmen cümleden cümleye türü değişebilen sözcükler vardır. Bunları cümle içindeki anlamlarına göre değerlendirmeliyiz.
Örnek sözcükler: boya, gül, yüz, kaz, sol, bit, yol kökleri cümleden cümleye isim kökü veya fiil kökü olarak karşımıza çıkabilmektedir.
Kızın bir gülüşü vardı ki görmen lazım… (Burada gül-mek bir iş bildirmektedir o yüzden fiil köküdür)
Çiçekler soldu. (sol-mak bir hareket bildirmekte olduğu için fiil köküdür)
Sol ayağım ağrımaya başladı. (Burada hareket bildirmediği için isim köküdür)
Bir gül alıp kendimi affettireceğim. (Burada hareket bildirmediği için isim köküdür)